اولوالباب

لِلَّذِينَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمُ الْحُسْنَى وَالَّذِينَ لَمْ يَسْتَجِيبُوا لَهُ لَوْ أَنَّ لَهُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا وَمِثْلَهُ مَعَهُ لَافْتَدَوْا بِهِ أُولَئِكَ لَهُمْ سُوءُ الْحِسَابِ وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمِهَادُ ﴿۱۸ رعد﴾

انصاریان: برای آنان که دعوت پروردگارشان را اجابت کردند، بهترین سرانجام است؛ و آنان که دعوت او را پاسخ نگفتند، اگر مالک دو برابر همه آنچه روی زمین است باشند، بی تردید آن را برای رهایی خود از عذاب خواهند داد؛ آنان را حساب سختی است، و جایگاهشان دوزخ است، و دوزخ بد بستری است.

أَفَمَنْ يَعْلَمُ أَنَّمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ الْحَقُّ كَمَنْ هُوَ أَعْمَى إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ ﴿۱۹ رعد﴾

آیا کسی که می داند آنچه از سوی پروردگارت بر تو نازل شده حق است، مانند کسی است که [از نظر باطن] نابیناست؟! فقط خردمندان [بینادل] متذکّرِ [حق] می شوند.

واژه “اولوا الالباب” و مفهوم آن در قرآن

“اولوا الالباب” عبارتی عربی است که در قرآن کریم به کرّات (16 بار) تکرار شده است. این عبارت به معنای “صاحبان خرد ناب” یا “اندیشمندان” است. “الباب” جمع “لُبّ” است و “لُبّ” به معنای مغز و خالص هر چیز است. بنابراین، “اولوا الالباب” کسانی هستند که دارای مغز و خرد خالص و ناب هستند و از تعقل و تفکر عمیق برخوردارند.

ویژگی‌ها و کمالات “اولوا الالباب” در قرآن

همانطور که اشاره کردید، هر بار که عبارت “اولوا الالباب” در قرآن آمده، همراه با یک کمال و ویژگی خاصی ذکر شده است. در اینجا به توضیح هر یک از این ویژگی‌ها می‌پردازیم:

1. فهم راز احکام:
   • آیه: “وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ” (بقره/179)
   • ترجمه: “و ای صاحبان خرد! برای شما در قصاص، زندگانی است.”
   • توضیح: اولوا الالباب کسانی هستند که حکمت و فلسفه احکام الهی، از جمله حکم قصاص را درک می‌کنند. آنها می‌فهمند که قصاص، نه تنها برای مجازات مجرم، بلکه برای حفظ حیات جامعه و جلوگیری از هرج و مرج است.
2. آینده‌نگری:
   • آیه: “وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَىٰ ۚ وَاتَّقُونِ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ” (بقره/197)
   • ترجمه: “و توشه برگیرید که بهترین توشه، پرهیزکاری است و ای صاحبان خرد! از من پروا کنید.”
   • توضیح: اولوا الالباب به فکر آینده خود هستند و برای زندگی پس از مرگ، توشه تقوا و پرهیزکاری را برمی‌گزینند. آنها می‌دانند که بهترین زاد و توشه برای سفر آخرت، تقوا است.
3. دنیا را به عنوان گذرگاه می بینند:
   • آیه: “لِأُولِي الْأَلْبَابِ الَّذِينَ … يَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَٰذَا بَاطِلًا” (آل عمران/190-191)
   • ترجمه: “(این آیات) برای صاحبان خرد است… کسانی که در آفرینش آسمان‌ها و زمین می‌اندیشند (و می‌گویند:) پروردگارا! اینها را بیهوده نیافریده‌ای.”
   • توضیح: اولوا الالباب دنیا را محل عبور و گذر می‌دانند، نه مقصد نهایی. آنها با تفکر در آفرینش آسمان‌ها و زمین، به عظمت خداوند پی می‌برند و می‌فهمند که این جهان بیهوده آفریده نشده است.
4. عبرت‌آموزی از تاریخ:
   • آیه: “لَقَدْ كَانَ فِي قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِأُولِي الْأَلْبَابِ” (یوسف/111)
   • ترجمه: “به راستی در سرگذشت آنان، برای صاحبان خرد عبرتی است.”
   • توضیح: اولوا الالباب از تاریخ گذشتگان و سرنوشت اقوام پیشین پند و عبرت می‌گیرند. آنها با مطالعه تاریخ، از اشتباهات دیگران درس می‌گیرند و راه درست را انتخاب می‌کنند.
5. پذیرش بهترین منطق:
   • آیه: “الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ ۚ … وَأُولَٰئِكَ هُمْ أُولُو الْأَلْبَابِ” (زمر/18)
   • ترجمه: “کسانی که سخن را می‌شنوند و از بهترین آن پیروی می‌کنند… و آنان همان صاحبان خرد ناب هستند.”
   • توضیح: اولوا الالباب اهل منطق و استدلال هستند و سخنان مختلف را می‌شنوند و بهترین آنها را برمی‌گزینند. آنها تعصب بی‌جا ندارند و همواره به دنبال حقیقت هستند.
6. تهجد و عبادت:
   • آیه: “أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاءَ اللَّيْلِ … إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ” (زمر/9)
   • ترجمه: “آیا کسی که در ساعات شب به عبادت می‌پردازد… تنها صاحبان خرد ناب متذکر می‌شوند.”
   • توضیح: اولوا الالباب اهل عبادت و راز و نیاز با خداوند هستند. آنها در دل شب با خدا خلوت می‌کنند و از او یاری می‌طلبند.

الَّذِينَ يُوفُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَلَا يَنْقُضُونَ الْمِيثَاقَ ﴿۲۰ رعد﴾

همان کسانی که به عهد خدا [که همانا قرآن است] وفا می کنند و پیمان را نمی شکنند.

“میثاق” چیست؟

• “میثاق” به معنای پیمان محکم و استوار است.
• هر چیزی که باعث اطمینان و آرامش قلب انسان شود، می‌تواند مصداقی از میثاق باشد.
• وجود رهبر الهی، به عنوان هدایت‌گر و راهنما، باعث آرامش و اطمینان خاطر مؤمنان می‌شود. بنابراین، امامت یکی از مصادیق “میثاق” است.

وفای به عهد: حقی انسانی و فراتر از اسلام

• وفای به عهد،نه فقط یک حق اسلامی، بلکه یک حق اولیه انسانی.
• هر انسان عاقل و خردمندی، صرف نظر از دین و مذهب، باید به پیمان‌های خود وفادار باشد.
• وفای به عهد، پایه و اساس روابط سالم اجتماعی است و باعث ایجاد اعتماد و امنیت در جامعه می‌شود.

آیه “الَّذِينَ يُوفُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَلَا يَنْقُضُونَ الْمِيثَاقَ” به ما می‌آموزد که:

• وفای به عهد، از ویژگی‌های برجسته خردمندان است.
• “عهدالله” شامل طیف وسیعی از پیمان‌ها می‌شود، از پیمان‌های فطری و عقلی گرفته تا پیمان‌های شرعی و اجتماعی.
• امامت، یکی از مهم‌ترین مصادیق “عهدالله” و “میثاق” است.
• وفای به عهد، حقی انسانی است و برای داشتن جامعه‌ای سالم و پویا، ضروری است

وَالَّذِينَ يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَيَخَافُونَ سُوءَ الْحِسَابِ ﴿۲۱﴾
و هم به آنچه خدا امر به پیوند آن کرده (مانند صله رحم و محبت اهل ایمان و علم) می‌پیوندند و از خدای خود می‌ترسند و از سختی هنگام حساب می‌اندیشند.

حتماً، در اینجا توضیح مفصلی در مورد آیه “وَالَّذِينَ يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَيَخَافُونَ سُوءَ الْحِسَابِ” و نکات پیرامون آن ارائه می‌شود:

متن و ترجمه آیه

• متن: “وَالَّذِينَ يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَيَخَافُونَ سُوءَ الْحِسَابِ”
• ترجمه: “و (خردمندان) کسانی هستند که آنچه را خداوند به پیوند با آن فرمان داده پیوند می‌دهند و در برابر پروردگارشان (به خاطر شناختی که دارند خشوع و) خشیت دارند و از سختی حساب می‌ترسند.” (رعد/21)

تفسیر و نکات آیه

این آیه به سه ویژگی دیگر از “اولوا الالباب” (صاحبان خرد ناب) اشاره می‌کند:

1. “يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ” (آنچه را خداوند به پیوند آن فرمان داده، پیوند می‌دهند):
   • این عبارت به حفظ و تقویت پیوندهایی اشاره دارد که خداوند بر آنها تأکید کرده است.
   • مصادیق این پیوندها:
     • صله رحم: حفظ روابط خانوادگی و خویشاوندی (مهم‌ترین مصداق).
     • پیوند با رهبران الهی: ارتباط و پیروی از امامان و جانشینان پیامبر (ص).
     • ارتباط با مؤمنان: حفظ وحدت و برادری در جامعه اسلامی.
     • سایر پیوندها: ارتباط با دانشمندان، نیازمندان، و هر پیوندی که خداوند به آن امر کرده است (همانطور که در نکات اشاره شد).
   • اهمیت قطع پیوندها:
     • قطع پیوندهای الهی (به ویژه قطع پیوند با رهبری الهی) می‌تواند منجر به فساد در زمین شود (همانطور که در آیه 27 سوره بقره آمده است).
     • قطع رحم (به عنوان یکی از مصادیق مهم) می‌تواند باعث سختی حساب در قیامت شود.
2. “يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ” (از پروردگارشان خشیت دارند):
   • خشیت: ترسی آمیخته با احترام و تعظیم است.
   • خشیت، ناشی از شناخت عظمت و بزرگی خداوند است.
   • خشیت، مخصوص عالمان و دانشمندان است (“إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ” – فاطر/28).
3. “يَخَافُونَ سُوءَ الْحِسَابِ” (از سختی حساب می‌ترسند):
   • خوف: ترس از عذاب و پیامدهای ناگوار.
   • خوف، عام‌تر از خشیت است و می‌تواند شامل ترس از هر چیز ناخوشایندی باشد.
   • ترس از “سوء الحساب” (سختی حسابرسی در قیامت) نشان‌دهنده مسئولیت‌پذیری و دقت در اعمال است.

تفاوت خشیت و خوف

همانطور که به درستی اشاره کردید، تفاوت ظریفی بین “خشیت” و “خوف” وجود دارد:

• خشیت:
  • ترسی همراه با تعظیم و احترام.
  • ناشی از شناخت عظمت و بزرگی طرف مقابل.
  • مخصوص عالمان و دانشمندان.
  • در مورد حوادث ناگوار (مانند سرما، بیماری و…) به کار نمی‌رود.
• خوف:
  • ترس به معنای عام (شامل هر نوع ترس و اضطراب).
  • می‌تواند ناشی از عوامل مختلفی باشد (نه فقط شناخت عظمت).
  • در مورد همه مردم به کار می‌رود.
  • در مورد حوادث ناگوار نیز به کار می‌رود.

اهمیت صله رحم

• صله رحم، শুধু একটি দর্শন ও ملاقات নয়, বরং আর্থিক সাহায্যও অন্তর্ভুক্ত করে।
• خداوند، صله رحم را در کنار یاد خود قرار داده است (“وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالْأَرْحَامَ” – نساء/1).
• صله رحم، شامل همه مسلمانان می‌شود (به عنوان برادران ایمانی) و پیامبر (ص) و حضرت علی (ع) به عنوان پدران امت (“أَنَا وَ عَلِيٌّ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ”).
• شرط صله رحم، خوش‌بینی و علاقه طرف مقابل نیست. حتی اگر کسی به ما بدی کرده باشد، باز هم باید صله رحم را به جا آوریم (همانطور که امام صادق (ع) عمل کردند).

پیام‌های آیه

1. حفظ پیوندهای الهی، نشانه عقل سالم است.
2. ما باید به خاطر فرمان خدا، پیوندها را حفظ کنیم (نه به خاطر منافع شخصی یا وابستگی‌های عاطفی).
3. در حفظ پیوندها (مانند صله رحم)، باید مراقب گناهان باشیم.
4. هم باید از عظمت الهی خشیت داشته باشیم و هم از مجازات او بترسیم.
5. قطع پیوندهای الهی (به ویژه قطع رحم) می‌تواند باعث سختی حساب در قیامت شود.

نتیجه‌گیری

آیه “وَالَّذِينَ يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَيَخَافُونَ سُوءَ الْحِسَابِ” به ما می‌آموزد که:

• خردمندان، پیوندهایی را که خداوند به آنها فرمان داده، حفظ می‌کنند.
• این پیوندها شامل صله رحم، پیوند با رهبری الهی، و سایر پیوندهای الهی می‌شود.
• خردمندان، هم از عظمت خداوند خشیت دارند و هم از سختی حساب در قیامت می‌ترسند.
• حفظ این پیوندها و داشتن خشیت و خوف، باعث سعادت در دنیا و آخرت می‌شود.